Βασικά χαρακτηριστικά της πρωτογενούς πρόληψης ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΓΕΩΡΓΑΚΑΣ *

Είναι πλέον γνωστό και κοινά αποδεκτό, ότι ο αγώνας ενάντια σε κάθε δυσάρεστο κοινωνικό φαινόμενο που επιδρά αρνητικά στον ψυχισμό, το πνεύμα και τη βιολογική υπόσταση - των νέων ιδιαίτερα - ανθρώπων, αποδίδει καλύτερα εάν προσλάβει τη μορφή της πρόληψης.

Επίπεδα πρόληψης

Η πρόληψη δομείται και λειτουργεί σε διαφορετικά επίπεδα, ανάλογα με το βαθμό και την έκταση της σχέσης ενός ατόμου με τον εξαρτητικό παράγοντα. Διακρίνεται λοιπόν η πρόληψη σε:

1. Πρωτογενή. Απευθύνεται σε άτομα τα οποία δεν έχουν (ακόμη) αναπτύξει καμία εξαρτητική συμπεριφορά.

2. Δευτερογενή (γρήγορη ανίχνευση). Απευθύνεται σε άτομα που βρίσκονται σε αρχικό στάδιο κατάχρησης ή εξάρτησης.

3. Τριτογενή (φροντίδα του εξαρτημένου). Ασχολείται με ό,τι μπορεί να αναστείλει την καταστροφική πορεία ενός ήδη εξαρτημένου και να προσδώσει κάποια ποιότητα στη ζωή του.

Η πρωτογενής πρόληψη αποτελεί την αφετηρία ενός θεμελιώδους άξονα - Πρωτογενής, Δευτερογενής, Τριτογενής Πρόληψη - αντιμετώπισης ευρύτερων κοινωνικών προβλημάτων. Είναι αδιανόητο να μη διέπεται από μία ενιαία αντίληψη και ιδεολογία που διαποτίζει και τα άλλα της στάδια, γιατί τότε θα είχαμε κατακερματισμό του ενός άξονα σε τρεις και μοιραία την αδυναμία αλληλοεπίδρασης και συνεργασίας.

Ακόμη η πρωτογενής πρόληψη αποτελεί στην ουσία παιδαγωγική δραστηριότητα. Διέπεται επομένως από το κυρίαρχο παιδαγωγικό αξίωμα που ορίζει τα αποτελέσματα της οποιασδήποτε εκπαιδευτικής διαδικασίας να γίνονται ορατά σε μεγάλο χρονικό διάστημα μετά την ολοκλήρωσή της.

Αυτονόητα οι δραστηριότητες πρόληψης θα πρέπει να εστιάζονται κυρίως στο δίπολο οικογένεια (γονείς - παιδιά) και σχολείο (δάσκαλοι - καθηγητές - μαθητές) με στόχο τη διαμόρφωση ευνοϊκών συνθηκών συνεργασίας και διαλόγου, την αντικατάσταση της τιμωρίας - ανταμοιβής ως μέτρων αξιολόγησης της συμπεριφοράς ενός παιδιού με την ενθάρρυνση, την αναγνώριση του δικαιώματος ενός παιδιού να επιλέγει, τη μετατροπή της στείρας απομνημόνευσης γνώσεων σε διεργασία μόρφωσης και καλλιέργειας, την αναγνώριση από γονείς και εκπαιδευτικούς της χαράς που περιέχει ο ρόλος και το λειτούργημά τους.

Η πρωτογενής πρόληψη έχει σαν βασική υποχρέωση, οι ενέργειές της να επιδρούν στον κοινωνικό ιστό, με στόχο τη διαμόρφωση υπεύθυνων πολιτών συνεργατών, απαραίτητη προϋπόθεση για τη δημιουργία ελεύθερων και ευτυχισμένων κοινωνιών.

Η πρωτογενής πρόληψη έχει καθήκον να εμποδίζει τη δημιουργία εξαρτημένων, ανταγωνιστικών και καταπιεσμένων ατόμων, που τόσο αναγκαία είναι στην κάθε μορφής εξουσία. Ενα ειλικρινές και επιτυχημένο μοντέλο πρόληψης επομένως κινδυνεύει να δεχτεί την αντίδραση της εξουσίας.

Η πρωτογενής πρόληψη δεν μπορεί να υλοποιηθεί σαν γραφειοκρατικός σχεδιασμός. Εχει την ανάγκη της φαντασίας, της ευαισθησίας, του ανθρωπισμού, της διορατικότητας και βεβαίως της γνώσης.

Η πρωτογενής πρόληψη αποτελεί μορφή «κοινωνικής εργασίας». Είναι απαραίτητο να χαρακτηρίζεται από ευαισθησία, προοπτική και φαντασία. Να εμπεριέχει προτάσεις «στάσεων ζωής» και να θεμελιώνει την επιτυχία της, στην ευαισθητοποίηση και κινητοποίηση της εκάστοτε τοπικής κοινωνίας.

Τα στοιχεία αυτά δεν μπορούν να αποκτηθούν από μία στείρα εκπαιδευτική διαδικασία, οποιουδήποτε επιπέδου. Στο σύνολο σχεδόν των χωρών με προωθημένες πολιτικές στην αντιμετώπιση των εξαρτήσεων η παιδεία της πρωτογενούς πρόληψης απορρέει από την κωδικοποίηση των κοινωνικών εμπειριών και όχι μόνο μέσα από την εκπαίδευση. Η οποιαδήποτε πρόταση αφορά την πρωτογενή πρόληψη πρέπει να σέβεται αυτές τις παραμέτρους.

Δεν μπορεί η πρωτογενής πρόληψη να αναδειχτεί σε δραστηριότητα ενός οποιουδήποτε εκπαιδευτικού φορέα. Δεν είναι ο ρόλος του οποιουδήποτε εκπαιδευτικού φορέα και ειδικότερα πανεπιστημιακού επιπέδου να καταθέτει προτάσεις ζωής, ούτε μπορεί να διδάξει τη φαντασία, την ευαισθησία, τη διορατικότητα. Μπορεί βέβαια αυτός να πρωταγωνιστήσει στην οργάνωση και κινητοποίηση της τοπικής κοινωνίας, αλλά δεν είναι βέβαιο ότι το επιθυμεί.

Σαφώς και πρέπει οι φοιτητές μεταπτυχιακών προγραμμάτων με αντικείμενο την αντιμετώπιση των εξαρτήσεων να εκπαιδεύονται για όλες τις απαραίτητες δράσεις, άρα και στην πρωτογενή πρόληψη. Σαφώς και πρέπει τα προγράμματα πρόληψης να εγκρίνονται, να συντονίζονται ή να αξιολογούνται από ένα κοινό όργανο και να εποπτεύονται σε θέματα διαχείρισης ψυχικών ή συναισθηματικών θεμάτων από καταξιωμένο φορέα - επόπτη. Σαφώς, τέλος, θα πρέπει η πρωτογενής πρόληψη να ενταχθεί στις διαδικασίες της στοιχειώδους και μέσης εκπαίδευσης. Δεν μπορεί όμως η πρωτογενής πρόληψη να μετατραπεί σε εκπαιδευτική διαδικασία.

Σχεδιασμός της πρόληψης

Η πρωτογενής πρόληψη (primary prevention) έχει σαν σκοπό να εμποδίσει την εμπλοκή νέων ατόμων σε δραστηριότητες συσχέτισης με κάποια εξαρτησιογόνο ουσία, δραστηριότητα ή σχέση.

Στην προσπάθεια αυτή πρέπει να ληφθούν υπόψη, τα εξής σημαντικά ερωτήματα:

1. Ποιες είναι οι ομάδες υψηλού κινδύνου;

(Ποιες είναι δηλαδή, οι πληθυσμιακές εκείνες ομάδες, που θεωρητικά τουλάχιστον βρίσκονται πιο κοντά στον κίνδυνο μιας εξάρτησης).

2. Ποιοι έχουν επαφή με τις ομάδες υψηλού κινδύνου;

Οσον αφορά το πρώτο ερώτημα, ομάδες υψηλού κινδύνου - και για τα ελληνικά δεδομένα - μπορούν να θεωρηθούν:

-- Οι ΕΦΗΒΟΙ (γενικότερα): Ιδιαίτερα οι έφηβοι οι οποίοι δεν έχουν αποκτήσει μια σταθερή ταυτότητα προσωπικότητας και σωματικού εγώ, ενώ ταυτόχρονα βιώνουν πολλές αλλαγές ή ρήξεις μέσα και έξω από το οικογενειακό περιβάλλον.

-- ΟΙ ΣΠΟΥΔΑΣΤΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΦΟΙΤΗΤΕΣ: Ιδιόμορφες υποομάδες της νεολαίας που λόγω διαφόρων μεταβλητών, όπως η αλλαγή τόπου κατοικίας και η μεγάλη ελευθερία επιλογών, γίνονται ευάλωτοι στην ανάπτυξη μιας εξαρτητικής δραστηριότητας.

-- ΟΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ ΜΕ «ΕΣΩΤΕΡΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ»: Καθώς η κοινωνία μας βρίσκεται σε μεταβατικό στάδιο ως προς τις αξίες και τις κοινωνικές σταθερές, οι ενδοοικογενειακές συγκρούσεις γίνονται συχνότερες, γεννώντας ερωτήματα συχνά αναπάντητα, το κενό των οποίων πιθανά να καλύψουν διαφόρων μορφών εξαρτήσεις.

-- ΟΙ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΕΣ, ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ, ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ:

(Παλιννοστούντες, Τσιγγάνοι, Πολιτικοί & Οικονομικοί Πρόσφυγες): Γνωστά είναι τα προβλήματα προσαρμογής των ομάδων αυτών, ιδιαίτερα σε καιρούς οικονομικής ύφεσης, που καθιστούν πρόσφορο το έδαφος για την εμπλοκή τους στην παρανομία και την εγκληματικότητα.

-- ΟΙ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΑ ΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ ΜΕ ΤΗ ΝΥΚΤΕΡΙΝΗ ΔΙΑΣΚΕΔΑΣΗ:

(Τραγουδιστές, σερβιτόροι κλπ.): Συχνά ο ανταγωνισμός του κόσμου της νύχτας, το αρκετό χρήμα, η ανάγκη διατήρησης στην επικαιρότητα, η υποχρέωση αντοχής σε επίπονες συνθήκες εργασίας, διαμορφώνουν μία ροπή προς τη χρήση ναρκωτικών ουσιών.

-- ΟΙ ΣΤΡΑΤΕΥΜΕΝΟΙ: Η απομάκρυνση από το σπίτι, οι αντίξοες επιβαλλόμενες συνθήκες, το συνεχές στρες, η έλλειψη στενών φιλικών δεσμών και άλλα, συμβάλλουν στην αποκάλυψη μιας εξαρτητικής προδιάθεσης.

- ΟΙ ΦΥΛΑΚΙΣΜΕΝΟΙ: Ιδιαίτερα τα νεαρά άτομα που φυλακίζονται για διάφορους λόγους υφιστάμενα τη φυσική και ψυχολογική βία της φυλακής και ερχόμενα σε επαφή με το κατεστημένο της, βρίσκουν πολλές φορές διέξοδο στη χρήση ναρκωτικών.

Οσον αφορά το δεύτερο ερώτημα, αυτοί που έχουν επαφή με ομάδες υψηλού κινδύνου κυρίως είναι:

-- ΟΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ (σ' όλα τα επίπεδα)

-- ΟΙ ΓΟΝΕΙΣ

-- ΟΙ ΙΕΡΩΜΕΝΟΙ

-- ΟΙ ΑΘΛΗΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΙ ΣΥΛΛΟΓΟΙ

-- ΟΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΙ

-- ΟΙ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟΙ ΣΤΙΣ ΦΥΛΑΚΕΣ.

Αν θεωρήσουμε ολοκληρωμένες τις απαντήσεις σε αυτά τα καίρια ερωτήματα θα πρέπει βαδίσουμε στη διατύπωση μερικών απαραίτητων και βασικών κανόνων σχετικών με τη χάραξη και υλοποίηση μιας στρατηγικής σχετικής με τις δραστηριότητες Πρωτογενούς Πρόληψης.

1. Είναι λάθος να απευθυνόμαστε άμεσα στις ομάδες υψηλού κινδύνου. (Ιδιαίτερα με μακροσκελείς, απρόσωπες, αποσπασματικές ομιλίες απευθυνόμενες σε μεγάλο αριθμό ακροατών).

2. Το σωστό είναι να προσεγγίζουμε τις ομάδες υψηλού κινδύνου μέσω αυτών που έρχονται καθημερινά σ' επαφή με αυτές και κυρίως με τους φύσει και θέσει παιδαγωγούς τους (εκπαιδευτικούς και γονείς). Η ενημέρωση και καθοδήγηση από άτομα που η προσωπική τους ζωή αποτελεί πρότυπο προς μίμηση αποτελεί ιδανική προσδοκία, ενώ καλό θα ήταν να θεσπιστούν κίνητρα (ηθικά και υλικά) και διευκολύνσεις για τις ομάδες που έρχονται σε άμεση επαφή με τα άτομα υψηλού κινδύνου.

3. Η επαφή με τις ομάδες υψηλού κινδύνου, όταν αναγκαστικά γίνεται άμεσα, επιβάλλεται να γίνεται με τη συγκρότηση μικρών ομοιογενών ομάδων παρουσία προσώπου / προσώπων του άμεσου περιβάλλοντος και της απόλυτης εμπιστοσύνης τους.

4. Καλό είναι η πρόληψη κατά των ναρκωτικών να γίνεται στα πλαίσια της ευρύτερης αγωγής υγείας και όχι αποκομμένα από τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η ομάδα του υψηλού κινδύνου. Να προτείνει δε εναλλακτικές λύσεις και συμπεριφορές ως αντίδοτο στα αδιέξοδα που συσσωρεύονται από τα καθημερινά προβλήματα των ομάδων του υψηλού κινδύνου.

5. Είναι λάθος να προσεγγίσουμε τις ομάδες υψηλού κινδύνου από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης (TV - Ραδιόφωνο - Περιοδικά και Εφημερίδες) με εκπομπές μόνο για τα ναρκωτικά. Προέχει η ενημέρωση στο πλαίσιο της αγωγής ψυχικής και σωματικής υγείας και όχι μόνο για τα ναρκωτικά.

6. Η στήριξη και ενημέρωση των ατόμων που βρίσκονται σε άμεση επαφή (εκπαιδευτικοί, γονείς) με τις ομάδες υψηλού κινδύνου επιβάλλεται να είναι συνεχής και μόνιμη.

7. Οι δραστηριότητες πρωτογενούς πρόληψης ευδοκιμούν ιδιαίτερα όταν αυτές υλοποιούνται σε κοινότητες μικρού πληθυσμιακού εύρους και των οποίων τα πολιτιστικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά έγιναν σεβαστά κατά τον αρχικό σχεδιασμό κάθε μορφής παρέμβασης.

8. Η αποτελεσματικότητα των διαφόρων προληπτικών δράσεων είναι μεγαλύτερη όταν τα αιτήματα του πληθυσμού στον οποίον απευθύνονται είναι ενιαία. Παραδοχή που επιβάλει μία προηγούμενη ομογενοποίηση της κοινής αντίληψης.

9. Σημαντικά πολιτιστικά ή αθλητικά γεγονότα με εθνική εμβέλεια, που συμβαίνουν ή άμεσα θα συμβούν, μπορούν να αξιοποιηθούν ως πόλος συσπείρωσης για την επίτευξη ενός συγκεκριμένου στόχου με προσανατολισμό την πρόληψη (πχ. Ολυμπιακοί Αγώνες 2004: διαμόρφωση μιας αθλητικής ηθικής ενάντια στο χουλιγκανισμό και στη βία των αθλητικών χώρων).

10. Ανακουφιστικό ρόλο στην αντιμετώπιση κάθε παραβατικής, αντικοινωνικής ή εξαρτητικής συμπεριφοράς, μπορούν να αναλάβουν οι καλά οργανωμένες «Ομάδες Ομολόγων» (πχ. Γονείς, Σύμβουλοι Γονέων, Εκπαιδευτικοί εκπαιδευμένοι στην αντιμετώπιση κρίσεων στον σχολικό χώρο, Ομάδες Συνομηλίκων - Συμμαθητών). Η ευαισθητοποίηση, ενημέρωση και κινητοποίηση όλων εκείνων που έρχονται σε επαφή με τις ομάδες υψηλού κινδύνου, θα διευκολύνει επιπρόσθετα τον εντοπισμό κάποιων ατόμων που «ολισθαίνουν» προς τα ναρκωτικά και θα κάνουν αποτελεσματικότερη την παρέμβαση του ειδικού στην αρχή του προβλήματος (δευτερογενής πρόληψη / secondary prevention).

11. Πρέπει να επιλεγούν και να χρησιμοποιούνται συγκεκριμένοι τρόποι επικοινωνίας και διαλόγου.

Του Παναγιώτη ΓΕΩΡΓΑΚΑ*

*Ο Dr Παναγιώτης Γεωργάκας, είναι Νευρολόγος - Ψυχίατρος, επιστημονικά υπεύθυνος του Προγράμματος «ΑΡΓΩ» (Προγράμματος «ανοικτής νοσηλείας» εξαρτημένων ατόμων) και της Ομάδας Πρόληψης - Ενημέρωσης κατά των Εξαρτήσεων, του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης